64 lata temu, 30 maja 1960 roku zmarł Borys Pasternak, wybitny rosyjski pisarz, wyróżniony Nagrodą Nobla za książkę "Doktor Żywago", którą wydał zaledwie na 3 lata przed śmiercią. Nagrody jednak ze względu na naciski polityczne nigdy nie odebrał.

Pochodził z bogatej moskiewskiej rodziny. Jego ojciec był cenionym malarzem, a matka pianistką. W domu Pasternaków bywali najbardziej znani rosyjscy intelektualiści. – To było dzieciństwo pełne wrażeń artystycznych, możliwości korzystania z zasobów kultury światowej – podkreślał Jan Gondowicz w audycji Anny Borkowskiej "Biografia dźwiękowa" z 2004 roku.

Pisarz z przypadku

Borys Pasternak poetą został przypadkiem. Chciał zostać muzykiem i podobno jego kompozycje cieszyły się wśród przyjaciół popularnością. – Wykonawcą był jednak ogromnie skrępowanym, zawsze go zjadała trema, gdy miał zagrać coś swojego i w końcu porzucił ten pomysł, żeby uprawiać muzykę – mówił Jan Gondowicz.

Następnie zakochał się w filozofii. Okazał się jednak osobą zbyt wrażliwą na tego rodzaju studia. Po rezygnacji ze studiów filozoficznych w Niemczech postanowił wybrać się w podróż po Europie, co pozwoliło mu nabrać dystansu i poszerzyć horyzonty.

Debiutował w 1914 roku, a jego poezja szybko została doceniona. – On od razu stał się klasykiem – zaznaczał Jan Gondowicz. – Jego twórczość z lat 20. i 30. postawiła go właściwie na wierzchołku hierarchii literackiej.

W 1934 roku przebywał w sanatorium. Powodem była choroba psychiczna. Przyczyniła się do niej wyprawa literatów do skolektywizowanej wsi, w której wziął udział. Pasternak głęboko przeżył biedę i zacofanie, które tam zobaczył, co skończyło się dla niego problemami psychicznymi.

Telefon od Stalina

W tym też roku odbył się zjazd pisarzy sowieckich, na którym zadekretowano realizm socjalistyczny. Od 1934 roku na zesłaniu przebywał też Osip Mandelsztam, przyjaciel Pasternaka. Ten wszelkimi sposobami chciał go wyciągnąć z kłopotów. Pewnego dnia do Borysa Pasternaka zadzwonił sam Józef Stalin.

– Stalin powiedział: "Czy to naprawdę jest taki dobry poeta, jak mi donoszą?" – opowiadał Jan Gondowicz. – Pasternak, który nie spodziewał się takiej rozmowy, zaczął coś bąkać. Powiedział, że to jest poeta klasyczny, kiedy on jest poetą nowoczesnym.
Na to Stalin miał odpowiedzieć: "Źle bronicie swojego przyjaciela, towarzyszu" i odłożył telefon. Jeszcze bardziej zdeterminowany Borys Pasternak zaczął działać na rzecz swojego kolegi.

Posłuchaj, jak zakończyła się historia Osipa Mandelsztama.

"Doktor Żywago"

Życie Borysa Pasternaka odmieniło się, kiedy poznał Olgę Iwińską. Piękna wybranka jego serca stała się największą miłością jego życia i inspiracją, dzięki której napisał "Doktora Żywago". Lara, obiekt uczuć tytułowego bohatera powieści, jest wzorowana na postaci Olgi.

Jesienią 1949 roku Iwińska została aresztowana i usiłowano ją zmusić do zeznań obciążających Pasternaka, jakoby powieść, którą pisze, ma charakter antyradziecki. Oczywiście nie zgodziła się na złożenie takich zeznań i tym samym została zesłana na Sybir na 5 lat. Wróciła stamtąd jako inna osoba: schorowana i wyniszczona.

Po tych wydarzeniach Pasternak już otwarcie krytykował władzę. Nie pomogło mu to oczywiście przy publikacji "Doktora Żywago", który gotowy był już w 1955 roku, a do czytelników trafił dopiero 2 lata później (ponadto wydany we Włoszech). Po wyróżnieniu Borysa Pasternaka przez Komitet Noblowski nagonka na pisarza osiągnęła apogeum. Zmarł 30 maja 1960 roku.

mb

– Jest szeroka, tęga, szaro-siwa, poruszająca się z trudem na opuchniętych nogach, prowadzi ją pod rękę niepozorna wychowanka, obie mówią po francusku z silnie rosyjskim akcentem – wspominał Kazimierz Brandys spotkanie z Achmatową podczas wręczenia poetce nagrody literackiej Etna-Taormina.

Nz: Anna Achmatowa w 1950 roku, aut. nieznany, Wikipedia/dp

Achmatowa w Polsce

– W Polsce na pewno jest czytana – mówił jej tłumacz Zbigniew Dmitroca w 2006 roku. – I o dziwo, kiedy wpisałem nazwisko "Achmatowa" w wyszukiwarkę, to na polskich stronach internetowych jest bardzo dużo jej wierszy.

Jak podkreślał Zbigniew Dmitroca, brakuje polskich wydań poezji Achmatowej po zniesieniu cenzury.

Twórczość

Po 1917 roku pozostała w kraju i tym samym nie uniknęła sowieckich prześladowań. W okresie od 1922 do 1940 roku praktycznie były zakazane jej poetyckie publikacje. Oskarżono ją o deprawowanie młodych ludzi, potępiono za rzekomą bezideowość utworów i niepotrzebny pesymizm.

W 1962 roku została zgłoszona do literackiej Nagrody Nobla, choć ostatecznie jej nie otrzymała. W jej poezji widoczne są refleksje dotyczące odmiany losu. Była czołową przedstawicielką modernizmu i akmeizmu. Nazywana duszą rosyjskiego Srebrnego Wieku, porównywana z Safoną i Mozartem.

– Zaczynała właściwie od nowelek lirycznych – zaznaczał Zbigniew Dmitroca. – Potem, wraz z wybuchem I wojny światowej, weszła do jej poezji historia i właściwie jej nie opuściła.

Achmatowa to z jednej strony subtelne utwory liryczne, z drugiej – uniwersalne poematy. Najsłynniejszym jest chyba "Requiem" o stalinowskiej tragedii poświęcony ofiarom represji.

Nz: Anna Achmatowa z mężem Nikołajem Gumilowem i synkiem Lwem (1913 lub 1916 rok), aut. nieznany, Wikipedia/dp

Dramat rodzinny

Twórczość Achmatowej była oczywiście bezpośrednio związana z doświadczeniami osobistymi życia w państwie terroru. Jej pierwszego męża Nikołaja Gumilowa rozstrzelano w 1921 roku. W 1949 roku aresztowano z kolei jej trzeciego męża Nikołaja Punina i syna Lwa Gumilowa. Punin zmarł po 4 latach w obozie, a syn Achmatowej spędził 13 lat w łagrach. Dla niego napisała tomik "Chwała pokojowi". Znalazły się tam wiersze o charakterze socrealistycznym – wszystko po to, by wyciągnąć go z łagru.

– Urzędnicy zaczęli się z nią bawić, zaczęli żądać, by w tych wierszach robiła zmiany, by były lepsze – mówił Zbigniew Dmitroca. – W końcu umarł Stalin, tomik wyszedł, a syn Achmatowej nie został uwolniony.

Posłuchaj, z jakimi przeciwnościami losu musiała zmagać się Anna Achmatowa i jak bardzo tragiczny los przyszedł jej w udziale.

mb

Cały okres pisarskiej działalności Czechowa zamyka się w dziewiętnastu latach. W tym czasie wytworzył własny styl, nowy sposób pisania, na który składa się zarówno tematyka, ton opowiadania, jak i piękna metaforyka.

Literacki impresjonizm

Głównym bohaterem opowiadań Czechowa jest dusza. Dusza rozpatrywana w swoim stosunku do świata, sprawiedliwości, zdrowia, honoru. Cierpiąca, ale nie wiadomo dlaczego. Stąd opowiadania rosyjskiego pisarza zdają się nie mieć zakończeń.

Czechow żył w latach 1860-1904, ale jego twórczość należy do wieku XX. Lekkie sugerowanie nastrojów, kształtów, kolorów i stanów ducha Tołstoj nazwał impresjonizmem. Sam autor w swoich listach pisał: "Jeśli można wyrazić się krócej, to nie należy wyrażać się dłużej. Dlaczego? Właściwie nie wiem".

- Poetyka Czechowa, która prowadzi czytelnika w stany psychologiczne, jest największym wehikułem jego magii. Stąd jego osobne miejsce w literaturze, a już zwłaszcza w tradycji scenicznej – mówił na antenie Polskiego Radia Jan Gondowicz.

Mimo że za życia natrafiał na twardy opór przed wprowadzeniem jego sztuk na scenę, przez cały XX wiek był to absolutnie żelazny repertuar wszystkich teatrów na świecie. Nadal nowoczesny, produktywny, dający się modyfikować na różne sposoby.

Lekarz z piórem w dłoni

Na twórczości Czechowa silnie odbija się wykształcenie lekarskie. – Piszący lekarze stanowią osobne zjawisko w literaturze. Z zasady materialiści, nie wierzyli w życie pozagrobowe i wynagrodzenie cierpień po śmierci. Nie wierzyli w nic, co nie da się zważyć i zmierzyć. Materializm lekarzy ożywiał literaturę i dał jej niesłychaną ostrość, zwaną naturalizmem – mówił gość programu z cyklu "Biografia dźwiękowa".

Anus mundi

Od 1888 roku pisał coraz mniej. Coraz dłużej zastanawiał się nad każdym zdaniem. W pewnym momencie podjął decyzję o porzuceniu działalności literackiej i podróży na drugi koniec świata, na wyspę Sachalin, gdzie mieściła się rosyjska kolonia karna. Tam napisał wstrząsającą relację, która wpłynęła na całą literaturę światową XX wieku. Odpowiada na pytanie "jak żyć?". Czechow z Sachalinem żyć nie mógł.

Zmarł na gruźlicę w Niemczech 15 lipca 1904.

mjm

Mandelsztam był dwukrotnie aresztowany przez sowieckie władze. Najprawdopodobniej pretekstem pierwszego zatrzymania był wiersz krytyczny wobec Stalina, napisany w listopadzie 1933 roku. Pisał w nim o "góralu straszącym z Kremla", który "Palce tłuste jak czerwie, w grubą pięść układa, Słowo mu z ust pudowym ciężarem upada. Śmieją się karalusze wąsiska I cholewa jak słońce rozbłyska." (fragm. wiersza w tłumaczeniu Stanisława Barańczaka).

Przywódca ZSRR podobno osobiście wydał rozkaz aresztowania pisarza. Mandelsztama skazano na zsyłkę, z której został zwolniony w 1937 roku. NKWD przyszło po niego po raz drugi w maju 1938 roku. Wówczas dostał wyrok pięciu lat przymusowej pracy.

Mandelsztam zmarł 27 grudnia 1938 w łagrze przejściowym Wtoraja Rieczka pod Władywostokiem, skąd miał być przetransportowany na Kołymę. Jego ciało wrzucono do zbiorowej mogiły, nigdy nie ustalono prawdziwego miejsca pochówku poety.

Z okazji rocznicy urodzin Osipa Mandelsztama portal PolskieRadio.pl przygotował serwis specjalny poświęcony Osipowi Mandelsztamowi. Posłuchaj głosu poety oraz wypowiedzi badaczy literatury i tłumaczy Mandelsztama. Posłuchaj audycji o jego życiu i poezji.

OSIP MANDELSZTAM - ZOBACZ SERWIS SPECJALNY POLSKIEGO RADIA >>>>

10 marca 1940 roku zmarł Michaił Bułhakow, rosyjski lekarz, pisarz i dramaturg, który zyskał sławę wiele lat po śmierci za sprawą powieści "Mistrz i Małgorzata", jednej z najbardziej popularnych książek w światowej kulturze.

Lekarz ze specjalizacją literacką

Michaił Bułhakow urodził się 15 maja 1891 roku w Kijowie, w inteligenckiej rodzinie. Po ukończeniu medycyny na kijowskim uniwersytecie został zmobilizowany do wojska. – Młody lekarz, który w 1921 zjawił się w Moskwie, miał za sobą osiągnięcia w swoim pierwszym zawodzie i wielkie pragnienie przeniesienia się z niego do literatury – mówił w 1995 roku Andrzej Drawicz w audycji Rafała Seniucha z cyklu "Finezje literackie". – Poza słowem "powołanie", którego zwykle się używa, prawdopodobnie zagrała w tym przypadku chęć zmiany zawodu, który okazał się szalenie absorbujący – dodał. Doświadczenia z praktyki medycznej Bułhakow opisał w "Zapiskach młodego lekarza", stworzonych w 1919 roku, publikowanych zaś w prasie w latach 1925-1927.

Trzydziestoletni pisarz, walcząc z ciągłym brakiem pieniędzy, szukał pracy, o którą było niezmiernie trudno w czasach rewolucji w Rosji. – On nigdy nie wierzył, że rewolucja rosyjska w takim materiale ludzkim, jaki był w Rosji, mogła się udać – zauważył Andrzej Drawicz.

"Biała gwardia", czyli początki Bułhakowa

– Był pisarzem, który, jak sądzę, miał o tyle przygodę życiowo niezwykłą, że absolutnie przez całe życie szedł pod prąd – mówił z kolei Jan Gondowicz w 2002 roku w audycji Anny Borkowskiej z cyklu "Biografia dźwiękowa".

Groteska i gorycz

Bułhakow stał się głośnym dramaturgiem niemal z dnia na dzień, wystawiając w 1926 roku sztukę "Dni Turbinów", opartą na wątkach z powieści "Biała gwardia" (1924). W dramacie tym w pełni zamanifestowały się zainteresowania pisarza. Fascynował go temat rewolucji i kontrrewolucji, do przedstawiania której służyła mu zwykle satyra społeczno-polityczna, wyrażana najczęściej w formie groteski. – Bułhakow świetnie potrafił sportretować krzywo rzeczywistość, która go otaczała – podkreślał Andrzej Drawicz.

Rzeczywistość potrafiła się jednak zemścić. – Lata 30. były dla Bułhakowa trudne, wyraźnie atmosfera epoki się zagęszczała, zmierzała ku tragicznym zawęźleniom – opowiadał Jan Gondowicz. – On to też na sobie odczuwał, mimo że pozwolono mu egzystować – dodał. Żaden z utworów pisarza powstałych po roku 1925 nie został wydany. Sztuki wystawiano rzadko i szybko zdejmowano z afisza.

"»Mistrz i Małgorzata« to jeden z himalajskich szczytów literatury"

Mistrz w cieniu śmierci

Dzięki medycznemu wykształceniu sam zdiagnozował u siebie mocznicę, chorobę, na którą zmarł jego ojciec. Świadomy powolnego ustawania funkcji życiowych nerek, żył już tylko "Mistrzem i Małgorzatą". Nad dziełem zaczął pracować w 1928 roku.

– Był to utwór, który zaczynał pisać bodajże siedem razy – mówił Jan Gondowicz. – Raz spalony, wielokrotnie przerabiany ogromny projekt pisarski tworzony całą swoją objętością na raz. Z wyjątkiem zakończenia, które pozostało w pewnej mierze szkicowe – powiedział. Jeden z nowych początków książki związany był z nowym początkiem w życiu. W 1931 roku pisarz ożenił się po raz trzeci - z Heleną Siergiejewną Szyłowską, która stała się pierwowzorem powieściowej Małgorzaty. To jej dyktował poprawki dzieła, ponieważ na skutek choroby tracił wzrok.

W lutym 1940 roku, pod koniec pracy nad "Mistrzem i Małgorzatą", stwierdził, że nie będzie już więcej zajmował się dziełem. W kilka tygodni później, w wieku niespełna 49 lat, zmarł. Był 10 marca 1940 roku. "Mistrza i Małgorzatę" wydano w 1966 roku.